Θεματική 4 Παράγοντες κινδύνου και προστασίας σχετικά με την προβληματική χρήση καπνού, αλκοόλ και διαδικτύου σε παιδιά και έφηβα άτομα
Παράγοντες κινδύνου για την προβληματική χρήση καπνού
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και συνομήλικοι | Γειτονιά και κοινότητα |
|---|---|---|---|
|
Πρώιμη έναρξη χρήσης (σε μικρή ηλικία) |
Δυσχερής κοινωνικο-οικονομική κατάσταση |
Κάπνισμα συνομηλίκων |
Προσβασιμότητα και διαθεσιμότητα τσιγάρων |
|
Χαμηλή αυτοεκτίμηση, ζητήματα αυτοεικόνας |
Όχι ακέραια οικογένεια |
Μικρά ακαδημαϊκά επιτεύγματα |
Έκθεση σε διαφημίσεις |
|
Παρορμητικότητα, αναζήτηση αισθήσεων, επαναστατικότητα |
Τραυματικά γεγονότα κατά την παιδική ηλικία (εντός οικογένειας) |
|
Κάπνισμα σε ταινίες |
|
Κατάθλιψη |
Οι γονείς μιλάνε (υπερβολικά) συχνά για το κάπνισμα |
|
|
|
Μικρή γνώση για τις αρνητικές συνέπειες του καπνίσματος |
Γονεϊκή έγκριση του καπνίσματος |
|
|
|
Το άτομο δεν σκοπεύει να παραμείνει σε εκπαίδευση πλήρους απασχόλησης μετά τα 16 έτη |
Κάπνισμα από γονείς ή/και αδέρφια. |
|
|
|
Πρόθεση για κάπνισμα στο μέλλον |
|
|
|
|
Δεκτικότητα σε διαφημίσεις καπνών/ροπή στο κάπνισμα/λίγες, μόνον, αρνητικές οπτικές για το κάπνισμα |
|
|
|
|
Άλλες προβληματικές/επικίνδυνες συμπεριφορές, χρήση άλλων ουσιών |
|
|
|
Hiemstra et al., 2017, Wellman et al., 2016
Παράγοντες προστασίας για την προβληματική χρήση καπνού
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και συνομήλικοι |
|---|---|---|
|
Υψηλή αυτοεκτίμηση |
Ευρύτερη κοινωνική υποστήριξη |
Θετικές σχέσεις με φίλους |
|
|
Θέσπιση συμπεριφορών (απαγόρευση καπνίσματος εντός του σπιτιού), γονεϊκή επίβλεψη |
Σχολικά επιτεύγματα |
|
|
Ποιότητα επικοινωνίας (επικοινωνία με σεβασμό και εποικοδομητική διάθεση) |
|
|
|
Θετικές σχέσεις με την οικογένεια |
|
Hiemstra et al., 2017, Wellman et al., 2016
Δραστηριότητα 1
Πραγματικό σενάριο – Προβληματική χρήση καπνού
Η Ρ., 17 ετών, καπνίζει εδώ και 1.5 χρόνο, περίπου 10 τσιγάρα την ημέρα (4-5 πακέτα την εβδομάδα). Πρώτη φορά ξεκίνησε το κάπνισμα στα 15 της χρόνια, αφού κάποιες φίλες της το είχαν ήδη ξεκινήσει. Η ίδια αναφέρει πως ο λόγος που συνεχίζει το κάπνισμα είναι το γεγονός ότι της προκαλεί ανακούφιση από το άγχος ενώ, μάλιστα έχει την αίσθηση ότι είναι φυσιολογικό να καπνίζει κανείς. Η Ρ. έχει προσπαθήσει 3-4 φορές να σταματήσει το κάπνισμα, αλλά οι προσπάθειες αυτές δεν κράτησαν για πάνω από μερικές μέρες. Η Ρ. καπνίζει εκτός σπιτιού ή σε μαγαζιά που βγαίνουν οι συνομήλικοί της. Κάποιες καταστάσεις που της προκαλούν την ανάγκη για κάπνισμα είναι οι έντονοι καυγάδες με τους γονείς της, το σχολείο (όπου δεν επιτρέπεται το κάπνισμα), το να βλέπει άλλα άτομα να καπνίζουν, τα αλκοολούχα ποτά. Στο ιατρικό της ιστορικό, αναφέρεται μία θεραπεία για συμπτώματα άγχους, για περίπου 9 μήνες. Η ίδια δεν ανέφερε κάποιο πρόσφατο ιατρικό ή ψυχολογικό πρόβλημα.
- Ποιους παράγοντες κινδύνου ή/και προστασίας εντοπίζετε;
- Ποιο είναι το κύριο κίνητρο για την προβληματική χρήση καπνού;
- Ποιοι από τους αναφερόμενους παράγοντες κινδύνου μπορούν να ελεγχθούν και ποιοι όχι;
- Τι μπορεί να αλλάξει την επιρροή των παραγόντων στους οποίους το άτομο έχει περιορισμένο ή και καθόλου έλεγχο;
Παράγοντες κινδύνου για προβληματική χρήση του διαδικτύου
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και συνομήλικοι | Γειτονιά και κοινότητα |
|---|---|---|---|
|
Αρσενικό φύλο |
Μη ακέραια οικογένεια |
Όχι ιδιαίτερα δυνατή σχέση με το σχολείο |
Προσβασιμότητα |
|
Κοινωνικό άγχος, ντροπαλοσύνη, έλλειψη ανάπτυξης κοινωνικών ικανοτήτων, μοναξιά |
Οικονομική δυσχέρεια |
Χαμηλοί βαθμοί |
Διαφήμιση |
|
Φόβος ότι «μένω εκτός», η ανάγκη για το «ανήκειν» |
Δυσαρέσκεια με την οικογένεα |
Αποχώρηση από την ομάδα των συνομηλίκων |
|
|
Χαμηλός αυτοέλεγχος και έλεγχος συναισθημάτων |
Δυσλειτουργικές οικογένειες-εντάσεις μεταξύ των γονέων ή/και θύματα κακοποίησης |
Διαδικτυακή παρενόχληση-επιθετικότητα από συνομηλίκους |
|
|
Αναζήτηση του καινούργιου |
Χαμηλή υποστήριξη από την οικογένεια |
|
|
|
Παρορμητικότητα |
Αυταρχικοί γονείς |
|
|
|
Σπατάλη χρόνου στο διαδίκτυο, ειδικά σε εφαρμογές με διαδραστικό, στον ίδιο χρόνο, περιεχόμενο (πχ. μηνύματα-Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης) |
Έλλειψη κανόνων στην οικογένεια, έλλειψη γονικού ελέγχου, έλλειψη επικοινωνίας σχετικά με την χρήση του διαδικτύου, γονϊκή άδεια για χρήση του διαδικτύου |
|
|
|
Έλλειψη διάθεσης κατά την διάρκεια του ελεύθερου χρόνου |
|
|
|
|
Έλλειψη προσοχής, υπερκινητικότητα (ADHD) |
|
|
|
|
Ευαισθησία στο άγχος |
|
|
|
|
Χαμηλή αίσθηση ευχαρίστησης |
|
|
|
|
Συμπτώματα κατάθλιψης |
|
|
|
|
Νευρωτισμός |
|
|
|
|
Προσδοκία για περισσότερα θετικά και λιγότερα αρνητικά αποτελέσματα από την χρήση διαδικτύου |
|
|
|
|
Χαμηλή αυτοεκτίμηση και σοβαρά ζητήματα αυτοεικόνας |
|
|
|
|
Υποκειμενικά χαμηλή ευημερία |
|
|
|
|
Επιθετικότητα |
|
|
|
Fumero et al., 2018; Koo & Kwon, 2014; Kuss & Griffiths, 2012; Lau et al., 2017; Lin et al., 2018; Shek, Chi & Yu, 2015
Παράγοντες προστασίας για την προβληματική χρήση του διαδικτύου
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και συνομήλικοι |
|---|---|---|
|
Θετική ανάπτυξη του νέου ατόμου |
Αρμονική οικογενειακή ζωή |
Κοινωνική στήριξη στο σχολείο |
|
Ικανοποίηση ψυχολογικών αναγκών |
Γονείς που ενδιαφέρονται για το παιδί |
Θετικές σχέσεις με συνομήλικα άτομα |
|
Ευσυνειδησία |
Γονεϊκή επίβλεψη |
Επαγγελματικός προσανατολισμός |
|
Αυτοέλεγχος/ρύθμιση ταυτότητας εαυτού |
Γονεϊκή ανταπόκριση, επικοινωνία |
Σχολικά επιτεύγματα |
|
Συναισθηματική ικανότητα |
Ξεκάθαροι οικογενειακοί ρόλοι |
|
Fumero et al., 2018; Koo & Kwon, 2014; Kuss & Griffiths, 2012; Lau et al., 2017; Lin et al., 2018; Shek, Chi & Yu, 2015
Δραστηριότητα 2
Πραγματικό σενάριο – Προβληματική χρήση διαδικτύου
Ο Γ., 15 ετών, είναι μοναχοπαίδι και περνάει πολλές ώρες στο σπίτι με τον υπολογιστή, περίπου 3-4 ώρες την μέρα τις καθημερινές, ενώ τα σαββατοκύριακα μέχρι και 5-6 ώρες την μέρα. Στις αργίες, οι ώρες αυξάνονται ακόμη περισσότερο, κυρίως γιατί οι γονείς του λείπουν από το σπίτι, επειδή εργάζονται. Η μητέρα του Γ. τον περιγράφει ως «εξαιρετικά καλό τεχνικά και λαμπρό στον προγραμματισμό υπολογιστών». Η μητέρα του ισχυρίζεται οτι είναι «τρελός με τους υπολογιστές», όχι για τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, αλλά για την σοβαρή ενασχόληση με τον προγραμματισμό κ.λπ. Οι βαθμοί του στο σχολείο γίνονται ολοένα και χειρότεροι, εξαιτίας της ενασχόλησης του με τον υπολογιστή. Όταν δεν είναι στον υπολογιστή, βλέπει τηλεόραση. Με βάση την μητέρα του, ο Γ. είχε πάντα προβλήματα κοινωνικοποίησης. Του ήταν πάντα δύσκολο να κάνει φίλους και επίσης, του ήταν πάντα δύσκολο να ανταποκριθεί στα πειράγματα αλλά και σε ελαφριές μορφές εκφοβισμού (κυρίως λεκτικού). Οι γονείς του πιστεύουν οτι αντιμετωπίζει τον υπολογιστή ως φίλο και για αυτό περνάει τόσο χρόνο σε αυτόν. Ο Γ. υποφέρει και από σύνδρομο κατωτερότητας, αλλά και από έλλειψη αυτοπεποίθησης στις συναναστροφές του με συνομηλίκους του. Ως συνέπεια όλων αυτών, αισθάνεται πολύ θλιμμένος. Η κατάσταση αυτή χειροτέρεψε, όταν αγόρασε τον δικό του προσωπικό υπολογιστή, όπως και η γενικότερη κατάστασή του. Αρνείται να κάνει τις δουλειές του σπιτιού που συνήθως έκανε, είναι γενικά αμήχανος και προκαλεί καυγάδες μεταξύ αυτού και των άλλων μελών της οικογένειάς του. Οι γονείς του είπαν στον γενικό ιατρό του να τον παραπέμψει σε έναν ψυχίατρο για συνεδρίες και βοήθεια. Αν και ο Γ. θεώρησε οτι αυτό θα ήταν μια γρήγορη λύση στα προβλήματά του, εν τέλει αποτέλεσε μια πολύ αργή διαδικασία. Ακόμα δέχεται βοήθεια από τις τοπικές υπηρεσίες ψυχιατρικής στήριξης. Ο Γ. δεν θεωρεί οτι έχει πρόβλημα με την χρήση του υπολογιστή και θεωρεί ότι ο χρόνος που περνά σε αυτόν, δεν είναι προβληματικός.
- Ποιοι παράγοντες κινδύνου ή/και προστασίας εντοπίζονται στο παράδειγμα;
- Ποιο είναι το κύριο κίνητρο για την προβληματική χρήση του υπολογιστή;
- Ποιοι από τους παράγοντες κινδύνου που αναφέρονται είναι ελεγχόμενοι και ποιοι όχι;
- Τι μπορεί να αλλάξει την επιρροή των παραγόντων κινδύνου στους οποίους ο Γ. έχει ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο;
Παράγοντες κινδύνου για προβληματική χρήση αλκοόλ
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και συνομήλικοι | Γειτονιά και κοινότητα |
|---|---|---|---|
|
Κληρονομικές γενετικές επιρροές |
Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο γονέων |
Χρήση αλκοόλ από τους συνομηλίκους |
Αντίληψη οτι η χρήση αλκοόλ είναι κοινωνικά αποδεκτή |
|
Μη ελεγχόμενη συμπεριφορά (πχ. παρορμητικότητα, υπερκινητικότητα, διάσπαση προσοχής, επιθετικότητα) |
Δυσχερής κοινωνικο-οικονομική κατάσταση |
Συμμετοχή σε ομαδικά αθλήματα |
Γενικότερη κοινωνική αποδοχή της χρήσης αλκοόλ |
|
Αναζήτηση για το καινούργιο |
Μη ακέραια οικογένεια |
Κακή σχολική συμπεριφορά (πχ. απουσίες) |
|
|
Έλλειψη προσοχής, υπερκινητικότητα (ADHD) |
Κατάχρηση από τους γονείς |
|
|
|
Νευρωτισμός και αρνητικά συναισθήματα, κοινωνικό και γενικευμένο άγχος |
Κακές ή/και αντιφατικές πρακτικές από τους γονείς- σκληρή πειθαρχία και επιθετικότητα απέναντι στα παιδιά ή απόρριψη των παιδιών |
|
|
|
Εσωστρέφεια-απελπισία |
Προσφορά αλκοόλ στα έφηβα άτομα ή άδεια για κατανάλωση αλκοόλ στο σπίτι |
|
|
|
Θετικές προσδοκίες από το αλκοόλ |
|
|
|
|
Αίσθηση βελτίωσης και καλύτερης (κοινωνικής και προσωπικής) ανταπόκρισης με το ποτό |
|
|
|
https://www.therecoveryvillage.com/teen-addiction/alcohol/teen-alcoholism/teen-alcohol-abuse-risk-factors/ ; https://pubs.niaaa.nih.gov/publications/aa37.htm , Conger et al., 1994
Παράγοντες προστασίας για την προβληματική χρήση αλκοόλ (συνέχεια)
| Άτομο | Οικογένεια | Σχολείο και κοινότητα |
|---|---|---|
|
Υψηλός αυτοέλεγχος |
Συναισθηματική εγγύτητα και υποστήριξη |
Επιτεύγματα |
|
Αρνητικές προσδοκίες από την κατανάλωση αλκοόλ |
Γονικός έλεγχος (θέσπιση και εφαρμογή λογικών κανόνων/θέσπιση και εφαρμογή ώρας επιστροφής στο σπίτι) |
Υποστήριξη από συνομηλίκους |
|
|
Συμμετοχή στη ζωή των παιδιών/εφήβων ατόμων |
|
|
|
Επικοινωνία γονέα-παιδιού/εφήβου |
|
|
|
Ενθάρρυνση του παιδιού/εφήβου ατόμου για συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες |
|
|
|
Διαρκής αποδοκιμασία της χρήσης ουσιών |
|
Δραστηριότητα 3
Πραγματικό σενάριο – Προβληματική χρήση αλκοόλ
Ένας έφηβος 16 ετών, που αντιμετωπίζει δυσχερή οικονομική κατάσταση εκ της οικογενείας του, πήγε σε δομή υγείας με την μητέρα του ως εξωτερικός ασθενής. Στην οικογένεια υπήρχε μεγάλο ιστορικό με εξάρτηση από αλκοόλ (ο πατέρας του). Η κατάχρηση αλκοόλ ειχε ξεκινήσει περίπου 18 μήνες πριν. Ξεκίνησε με την ένταξη μεγαλύτερων σε ηλικία μαθητών στην παρέα του εφήβου. Ο ασθενής προέβαινε σε αφαίρεση χρημάτων από το σπίτι του για να αγορασει αλκοόλ. Ο ασθενής είχε εγκαταλείψει το σχολείο, λόγω της αδυναμίας του να συγκεντρωθεί σε αυτό, αλλά και των χαμηλών βαθμών του. Επιπλέον, είχε συχνά επιθετική συμπεριφορά στο σχολείο. Η μητέρα του και η οικογένειά του, τους τελευταίους 2 μήνες, που η κατανάλωση αλκοόλ γινόταν ολοένα και μεγαλύτερη, εντόπιζε μια διαρκώς αυξανόμενη ροπή προς την βία, αποπροσανατολισμό και υπερκινητικότητα. Όλα αυτά, εκφράζονταν με την μορφή εκρήξεων θυμού και επιθετικής ή παραβιαστικής συμπεριφοράς. Το άτομο μεταφέρθηκε στην κλινική σε κατάσταση στέρησης, μιας και η μητέρα του δεν του είχε επιτρέψει την κατανάλωση καμίας ουσίας για 2 ημέρες. Το άτομο είχε προσπαθήσει να απέχει από το αλκοόλ κάποιες φορές, αλλά κάθε φορά επέστρεφε, με ακόμη μεγαλύτερη χρήση. Τις περιόδους αποχής, το άτομο διαμαρτυρόταν για διαταραχές στον ύπνο, ενώ ο λόγος του γινόταν ασυνάρτητος. Η εξέταση του κεντρικού νευρικού συστήματος έδειξε συμπτώματα στέρησης, συμπεριλαμβανομένων των: επιθετικότητα, ευερεθιστότητα, οξυθυμία και απώλειες μνήμης. Τα ψυχομετρικά τέστ έδειξαν ύφεση στα ταλέντα και τις ικανότητες. Στην κλίμακα του οικογενειακού περιβάλλοντος, υπήρχε χαμηλή επίδοση σε όλες τις ομάδες, όπως τις προσωπικές, των σχέσεων και του συστήματος συντήρησης. Οι περιοχές του ελέγχου της συμπεριφοράς, της επίλυσης προβλημάτων, της επικοινωνίας και της συναισθηματικής απόκρισης ήταν επίσης χαμηλές σε βαθμολογία. Όταν σταθεροποιήθηκε η κατάσταση του ατόμου, ακολούθησε μια περίοδος υποστηρικτικής ψυχοθεραπείας, που περιλάμβανε μια συμβουλευτική με βάση την οικογένεια και κέντρο το άτομο.
- Ποιοι παράγοντες κινδύνου ή/και προστασίας εντοπίζονται στο παράδειγμα;
- Ποιο είναι το κύριο κίνητρο για την προβληματική χρήση αλκοόλ;
- Ποιοι από τους παράγοντες κινδύνου που αναφέρονται είναι ελεγχόμενοι και ποιοι όχι;
- Τι μπορεί να αλλάξει την επιρροή των παραγόντων κινδύνου στους οποίους το άτομο έχει ελάχιστο ή καθόλου έλεγχο;
Δραστηριότητα 4
Προσπαθήστε να αναφέρετε μερικούς παράγοντες κινδύνου για την κάθε περίπτωση προβληματικής χρήσης αλκοόλ, καπνού και διαδικτύου:
Δραστηριότητα 5
Προσπαθήστε να απαριθμήσετε μερικούς κοινούς παράγοντες κινδύνου για προβληματική χρήση καπνού, αλκοόλ και διαδικτύου.
Δραστηριότητα 6
Προσπαθήστε να απαριθμήσετε μερικούς κοινούς προστατευτικούς παράγοντες για την προβληματική χρήση καπνού, αλκοόλ και διαδικτύου.